Herken en fix onhandige vooroordelen

Hoe objectief zijn jouw oordelen en reacties eigenlijk, en wat zijn de gevolgen?

Ik stelde mezelf deze vraag toen ik weer eens werd geconfronteerd met hoe snel ons brein in hokjes denkt. Laat ik je meenemen in een paar voorbeelden.

Twee meisjes verlaten een winkel, het alarm gaat af. Toch pakt de beveiligingsmedewerker hen eruit en laat een oudere vrouw met een pakje koekjes gewoon doorlopen. "Die meisjes gedroegen zich verdacht," zegt hij later. "Schoolmeisjes stelen vaak."

Je bent journalist en je hoort dat de manager van het Engelse voetbalteam een prijs heeft gekregen en jij mag er een artikel over schrijven. Te gek! Je appt meteen bondscoach Thomas Tuchel. Die weet echter van niets; het blijkt namelijk om Sarina Wiegman te gaan. Je scrollt in je telefoon of je haar nummer eigenlijk wel hebt...

Een vrouw heeft net haar vijftigste verjaardag gevierd. Ze is oprecht blij met deze mijlpaal. Voor haar voelt het als een waardevol moment. Een punt om stil te staan bij de levenservaring die haar rijker heeft gemaakt en die ze weer kan doorgeven aan anderen. Maar als ze dit deelt met een kennis, zegt die: "Wauw… vijftig? Je ziet er helemaal niet uit als vijftig. Je hebt nog helemaal geen rimpels." Even later voegt ze eraan toe: "Ik ben ook al heel oud hoor, ik ben 41."

De vijftigjarige glimlacht, maar van binnen schuurt het. Niet omdat ze onzeker is over haar leeftijd – integendeel, ze viert het. Maar omdat haar vriendin onbewust een oordeel projecteert: jong is beter, ouder zijn moet kennelijk verzacht worden met een compliment. Uiteindelijk antwoordt ze toch maar: "Ik nodig je uit tot zelfreflectie. Heb je door wat je zegt? Jij vindt iets van vijftig worden, maar ik niet. En je projecteert jouw mening op mijn leven." Nog niet eens als verwijt. Maar om werkelijk even na te laten denken over wat projectie vanuit het eigen oordeel met een ander doet. Reactie: "Ik bedoel het alleen maar goed! En ik ben juist heel erg empathisch en houd altijd rekening met gevoelens van anderen!" Geen les geaccepteerd. Sterker nog: weerstand. 

Beeld: gemaakt door Jojanneke met Nightcafé.

Wat gebeurt hier? Het zijn allemaal voorbeelden van bias. Soms bewust, vaak onbewust. Ons brein maakt korte routes om de wereld snel te kunnen duiden. Handig, want zonder die patronen zouden we overspoeld raken door prikkels. Maar het gevaar is dat we mensen verengen tot stereotypen. Dat we onbewust kwetsen. Of dat we kansen en verbinding missen.

De sociale aftermath wordt vaak onderschat. Thomas Tuchel zal wellicht zijn schouders ophalen en je wijzen op zijn succesvolle functiegenoot bij de vrouwen en je haar nummer geven (of juist niet). Voor de vijftigjarige vrouw, die juist trots is op  en blij me deze nieuwe levensfase, voelt het alsof haar leeftijd vooral een minpunt is dat verzacht moet worden. Ze kan gaan denken: "Zie je wel, vijftig zijn maakt je onzichtbaar. Mensen zeggen gewoon tegen je dat je oud en minder waard bent." Of: "Laat ik voortaan mijn leeftijd maar niet meer noemen, dan word ik er ook niet op aangekeken." Of: "Ik heb helemaal geen zin in botox en zo. Bekijk het maar. Bah!" Of: "Die nodig ik niet meer uit. Doei!" Ze zal haar eigen koers blijven lopen, maar wel met een bijsmaakje over hoe ze behandeld wordt. en nog selectiever zijn in wie ze toelaat in haar sociale kring. Voor de meisjes in de winkel kan het nog verder gaan. Ze kunnen zich afvragen: "Niemand vertrouwt me. Blijkbaar vinden mensen me geen goed mens." Of: "Anderen zijn belangrijker en beter dan ik." Soms slaat het zelfs om in een tegen-bias: "Zie je wel, oudere mensen zijn akelig." En zo zet onbewuste bias nieuwe patronen in gang die relaties en zelfvertrouwen onderuit kunnen halen.

Het is niet zomaar een ongemakkelijke opmerking of vergissing. Bias kan diepe sporen trekken. Het kan het zelfbeeld aantasten, vertrouwen in anderen breken en zelfs kansen op werk, vriendschap en groei blokkeren. Want leeftijdsdiscriminatie bestaat wel degelijk. Vrouwen en mannen boven de vijftig worden minder snel aangenomen. Ze zouden te duur zijn. Of "teveel senioriteit hebben" wat bedreigend is voor een manager met minder vlieguren op de teller. Soms is een bedrijf simpelweg bang om "ook als oud gezien te worden door geassocieerd te worden met oudere medewerkers".

En dat terwijl een open houding juist zoveel kan brengen. Even specifiek over leeftijdsdiscriminatie: natuurlijk zijn er mensen die zich na hun vijftigste terugtrekken uit de dynamiek van jongere generaties. Maar er zijn net zoveel anderen die juist meer willen bijdragen dan ooit. Ze brengen multidisciplinaire ervaring mee uit bijvoorbeeld media, politiek, design, ondernemerschap. Ze werken niet meer vanuit bewijsdrang, maar vanuit zingeving en effectiviteit. Ze zijn minder bezig met concurrentie en meer gericht op doorgeven, creëren en verbinden. In veel culturen worden ouderen gekoesterd en ingezet als mentor. Niet voor niets: het levert enorme voordelen op voor de gemeenschap.

De vraag is: vinden we bias oké, of willen we er iets aan doen?

Het is begrijpelijk dat geconfronteerd worden met je eigen bias als een 'aanval' ervaren wordt. Maar het is wat mij betreft de bedoeling om even te voelen voorbij de initiële confrontatie. Want bijna iedereen heeft de indruk van zichzelf dat 'ie in principe alles alleen maar goed bedoelt, en dat je eigenlijk niet of nauwelijks gekleurd wordt door vooroordelen. Maar de realiteit is dat IEDEREEN vooroordelen heeft. Sommige vooroordelen zijn cultureel geprogrammeerd (Vijftig is oud!), andere zijn er wat meer ingesleten in de jaren (Boomers zijn digibeten! Younger millennials zijn snowflakes!). Welke vooroordelen je ook mag hebben, het is handig om je ervan gewaar te zijn. Niet als wijzend vingertje om je even duidelijk te maken dat je iets verkeerd zou doen. Maar wel om je communicatie future-proof te maken en je interacties een stukje gezelliger. 

Voor iedereen die er interesse heeft in het ontdekken van eigen onbewuste vooroordelen, heb ik Beat the Bias ontwikkeld. Deze gratis tool helpt je onderzoeken wat jouw woorden of reacties bij anderen kunnen oproepen, welke wetenschappelijke informatie hierover beschikbaar is en welke keuzes je zelf kunt maken. Voor wie denkt 'Maar ik bedoel het alleen maar goed!' is ook een speciale startprompt in de GPT. :-)